Bóng đá Ý, đặc biệt là Serie A, từ lâu đã nổi tiếng với nền tảng chiến thuật vững chắc và đôi khi bị gắn liền với hình ảnh phòng ngự tiêu cực của Catenaccio. Tuy nhiên, thực tế cho thấy chiến thuật trong bóng đá Ý đã trải qua những biến đổi sâu sắc qua các mùa giải, phản ánh sự phát triển chung của bóng đá thế giới và những đặc thù riêng của nền bóng đá này.
Từ Catenaccio đến sự cân bằng hơn
Trong quá khứ, Catenaccio (“cái then cửa”) là triết lý phòng ngự trứ danh của người Ý. Hệ thống này nhấn mạnh vào việc tổ chức phòng ngự chặt chẽ, sử dụng một hậu vệ quét (libero) chơi tự do phía sau hàng thủ và ưu tiên sự an toàn trước khi nghĩ đến tấn công. Các đội bóng thường chủ động nhường thế trận, chờ đợi sai lầm của đối phương để tung ra những đòn phản công sắc lẹm. Sự thành công của Inter Milan dưới thời Helenio Herrera là minh chứng rõ nét cho hiệu quả của Catenaccio.
Hình ảnh minh họa chiến thuật Catenaccio kinh điển trong lịch sử bóng đá Ý với hàng thủ lùi sâu và vai trò của libero.
Cuộc cách mạng của Sacchi và sự trỗi dậy của pressing
Bước ngoặt lớn đến vào cuối những năm 1980 và đầu những năm 1990 với Arrigo Sacchi và AC Milan huyền thoại. Sacchi đã mang đến một cuộc cách mạng thực sự khi từ bỏ libero truyền thống, áp dụng hệ thống phòng ngự khu vực (zonal marking), đẩy cao đội hình và tiên phong trong việc sử dụng pressing tầm cao đồng bộ. Lối chơi tấn công tổng lực, di chuyển không bóng thông minh và bẫy việt vị hiệu quả của Milan đã thay đổi bộ mặt Serie A và cả châu Âu, chứng minh rằng bóng đá Ý không chỉ biết phòng ngự. Giai đoạn này cũng chứng kiến sự đa dạng chiến thuật với nhiều đội bóng mạnh và các HLV tài năng.
Đội hình AC Milan huyền thoại dưới thời Arrigo Sacchi thực hiện pressing tầm cao, một cuộc cách mạng trong chiến thuật bóng đá Ý.
Thập niên 2000: Kỷ nguyên của sự thực dụng và các “số 10”
Bước sang thế kỷ 21, bóng đá Ý vẫn duy trì được vị thế hàng đầu, nhưng chiến thuật có phần trở nên thực dụng hơn. Các huấn luyện viên như Carlo Ancelotti, Marcello Lippi, Fabio Capello đề cao sự cân bằng giữa tấn công và phòng ngự. Các sơ đồ chiến thuật như 4-4-2 kim cương (với một “số 10” hộ công phía sau hai tiền đạo) hay 4-3-1-2 trở nên phổ biến. Sự chặt chẽ trong cách vận hành lối chơi, kỷ luật chiến thuật và khả năng ứng biến trong trận đấu vẫn là điểm mạnh của các đội bóng Serie A. Chất lượng của các tiền vệ trung tâm và các hộ công tài hoa thường đóng vai trò quyết định trong giai đoạn này.
Sơ đồ chiến thuật 4-3-1-2 hoặc kim cương điển hình được ưa chuộng trong bóng đá Ý thập niên 2000, nhấn mạnh vai trò hộ công.
Hiện đại hóa và xu hướng pressing cường độ cao
Trong khoảng hơn một thập kỷ trở lại đây, bóng đá Ý tiếp tục có những thay đổi mạnh mẽ để bắt kịp xu hướng của bóng đá hiện đại. Tốc độ trận đấu được đẩy cao hơn, pressing không chỉ được áp dụng ở tầm cao mà còn đòi hỏi cường độ lớn và sự đồng bộ trên khắp mặt sân. Sự xuất hiện của những huấn luyện viên có tư duy tấn công phóng khoáng như Maurizio Sarri (với “Sarri-ball” tại Napoli) hay Gian Piero Gasperini (với lối chơi pressing rực lửa và sơ đồ 3 hậu vệ linh hoạt tại Atalanta) đã mang đến luồng gió mới.
Các sơ đồ chiến thuật trở nên linh hoạt hơn. Sơ đồ 3 hậu vệ (3-5-2, 3-4-3) có sự trở lại mạnh mẽ, bên cạnh sơ đồ 4-3-3 đang thịnh hành toàn cầu. Việc xây dựng lối chơi từ hàng thủ (build-up) được chú trọng, vai trò của các hậu vệ biên và tiền vệ con thoi ngày càng trở nên quan trọng hơn trong việc triển khai tấn công. Ảnh hưởng từ các HLV nước ngoài và việc các CLB Ý chú trọng hơn vào việc phát triển cầu thủ trẻ cũng góp phần tạo nên sự thay đổi này.
Hình ảnh một trận đấu Serie A hiện đại thể hiện lối chơi pressing cường độ cao và sự linh hoạt trong triển khai tấn công.
Những yếu tố thúc đẩy sự thay đổi
Sự thay đổi chiến thuật trong bóng đá Ý không diễn ra ngẫu nhiên mà được thúc đẩy bởi nhiều yếu tố:
- Luật lệ thay đổi: Các thay đổi về luật việt vị, luật chuyền về cho thủ môn đã buộc các đội bóng phải điều chỉnh cách phòng ngự và triển khai bóng.
- Ảnh hưởng quốc tế: Thành công của các trường phái bóng đá khác (Tây Ban Nha, Đức, Anh) và sự du nhập của các HLV, cầu thủ nước ngoài mang đến những ý tưởng mới.
- Sự phát triển của khoa học thể thao: Phân tích dữ liệu, dinh dưỡng, và phương pháp tập luyện hiện đại giúp cầu thủ đáp ứng được yêu cầu về thể lực cho lối chơi pressing cường độ cao.
- Sự tiến hóa của vai trò cầu thủ: Các cầu thủ hiện đại đa năng hơn, có thể chơi ở nhiều vị trí và thực hiện nhiều nhiệm vụ chiến thuật khác nhau.
- Yếu tố kinh tế: Sự chênh lệch về tài chính so với các giải đấu khác cũng buộc các CLB Ý phải tìm kiếm lợi thế cạnh tranh thông qua sự đổi mới về chiến thuật.
Nhìn chung, dù vẫn giữ được bản sắc là sự chặt chẽ và kỷ luật, chiến thuật bóng đá Ý đã và đang liên tục thay đổi, thích ứng với dòng chảy của bóng đá hiện đại. Từ một nền bóng đá bị đóng khung bởi Catenaccio, Serie A ngày nay là một giải đấu hấp dẫn với sự đa dạng về phong cách chơi và những cuộc đấu trí chiến thuật đỉnh cao.
